Ik ben op zoek naar mijn poëtica. In het najaar van 2015 toon ik elke week een videofragment van iets waar ik van hou (of juist niet) en breng ik dat in verband met wat literatuur volgens mij is, doet of moet doen.

Bekijk eerst de video

Ik ben al maanden bezig in een boek. Ik sleep het mee als een bijbel. Het is geschreven door John Truby, ‘one of the most respected and sought-after story consultants in the film industry’, en heet The anatomy of story: 22 steps to becoming a master storyteller. Ik doe zo lang over dat boek omdat de informatiedichtheid hoog is en ik elke stap (van de tweeën-fucking-twintig) meteen wil toepassen voordat ik verder lees. Het is heel coachend geschreven en legt uit hoe je een verhaal op een natuurlijke manier (zelf zegt de auteur geloof ik ‘organisch’ maar dat vind ik geen fris woord) kunt laten ontstaan. De eerste hoofdstukken waren tot dusver het leerzaamst. Sterker nog, de allereerste stap van de 22 luidt:

Write something that may change your life. This is a very high standard, but it may be the most valuable piece of advice you’ll ever get as a writer. I’ve never seen a writer go wrong following it. Why? Because if a story is that important to you, it may be that important to a lot of people in the audience. And when you’re done writing the story, no matter what else happens, you’ve changed your life.

Toen ik dit las, kreeg ik het een beetje benauwd (het klinkt zo veeleisendheid) maar was ik ook opgelucht. Waarom zou je over iets anders schrijven dan over dingen die er toe doen? Je kunt in één klap een boel onzin schrappen (maar niet het plezier, schrap nooit het plezier).

Om te begrijpen wat die dingen zijn, gaf John (ik mag hem John noemen) me twee opdrachten.

1. Write down your wish list, a list of everything you would like to see up on the screen, in a book, or at the theater. It’s what you are passionately interested in, and it’s what entertains you. You might jot down characters you’ve imagined, cool plot twitst, or great lines of dialogue that have popped into your head. You might list themes you care about or certain genres that always attract you.

2. Write a premise list. This is a list of every premise you’ve ever thought of.

(Een premisse is trouwens je verhaal in superingedikte vorm, liefst één zin waarin je iets zegt over de hoofdpersoon, iets over wat het verhaal in gang zet en iets over hoe het afloopt.)

Daarna vroeg John me de lijstjes te bestuderen.

As you study, key patterns will start to ermerge about what you love. This, in the rawest form possible, is your vision (poëtica, red.). It’s who you are, as a writer and as a human being, on paper in front of you. Go back to it often.

Ik zal een paar dingen van mijn lijstjes met jullie delen. I love lijstjes. Lijstjes zijn mijn middle name. Elske – Lijstjes – van L., zo word ik in huiselijke kring wel genoemd. Zelfs als kind al. ‘Och, wat een schattig lijstje’, zeiden de grote mensen dan, terwijl ze zich over me heen bogen en in mijn gezonde rode wangen knepen. ‘Wat een ontzettend lief lijstje. Ja, dat jongetje daar is ook schattig, maar dat is niets vergeleken met dit lijstje.’

Wensenlijstje

• Een rubriek ‘De gevolgen van Dien’ waarin hoofdpersoon Dien de consequenties van haar handelen niet goed kan overzien en steeds het tegenovergestelde bereikt van wat ze voor ogen had. De verhalen bundel ik uiteindelijk in een boekje met de titel Alle gevolgen van Dien
• Mensen die andere mensen proberen te bezitten
• Mensen die mee moeten veranderen met de wereld maar dat niet willen
• Bange mensen
• Een man en vrouw die zich opereren om er precies hetzelfde uit te zien
• Het tragikomische
• Mensen die geen ruimte durven innemen, die zich bij voorbaat excuseren voor hun bestaan
• Mensen die geen ruimte durven innemen met hun stem
• Mensen die plotseling iets (dreigen te) verliezen (een geliefde, hun gezondheid) en zich daartoe moeten verhouden (het liefst via ontkenning of verzet)
• Mensen die denken controle te hebben, maar die controle is schijn
• Mensen die ongepast reageren (stiekem blij zijn over iets verdrietigs, of andersom)
• Mensen die de werkelijkheid niet onder ogen willen zien (struisvogels)

Premissen

• Als ze van haar personeel niets krijgt voor haar verjaardag, plundert een directeur de lief-en-leedpot in haar bedrijf en koopt er dure schoenen van.
• In haar hang naar roem laat een vrouw tijdens een live kookprogramma haar been afzagen en bereiden.
• Om wraak te nemen op haar ex kookt een vrouw soep van de naaktkat die hij ooit in een impulsieve bui heeft aangeschaft.
• Wanneer de nieuwe doktersassistente hem de toegang toe de huisarts ontzegt, snijdt een hypochonder zijn eigen duim af met de papiersnijder die in zijn copyshop staat.
• Wanneer een bejaarde vrouw na de dood van haar man naar een verzorgingshuis gaat, probeert ze daar de familieleden van haar immer klagende buurvrouw voor zich te winnen.
• Een dementerende oude man heeft steeds het gevoel iets kwijt te zijn maar kan zich niet herinneren wat (het is zijn vrouw).
• Een vrouw verliest haar stem wanneer haar man overlijdt en vindt hem langzaam weer bij een logopedist die iets weg heeft van een countryzanger.
• Wanneer ze een werkstuk moet maken voor school, ervaart een meisje het het is om niet begrepen te worden, net als haar buurjongen die stottert.
• Wanneer hij aankondigt op zichzelf te willen gaan wonen, sluit een moeder haar zoon ’s nachts op op zijn zolderkamer.
• Wanneer een verlegen (bange) man zijn vrouw dreigt te verliezen aan een muzikant, besluit hij voor haar te zingen.

Er is géén garantie

Ik ben een tobberig type. Dat uit zich op allerlei fronten: werken, autorijden, voor groepen staan, boodschappen doen, bellen, in een donker huis thuiskomen, spontane voorstellen, deelnemen aan politieke discussies en – dat kan niet missen – schrijven. Mijn schoonzus, die groot kan denken en onverschrokken in het leven staat en die ik daarom heel hoog heb zitten, zei een keer: ‘Je hebt iets heel projectmatigs over je.’ Dat klopt. Ik ben vaak heel druk met zorgen dat een verhaal waar ik aan begin ook een goed verhaal zal worden: ik begin ruim van tevoren, ik denk lang na, ik schrijf vrijuit (everything goes, zeg ik tegen mezelf), ik herlees kritisch, ik schrijf weer vrijuit (zelfs de spontaniteit is gepland), ik loop vast, ik print stukken, ik begin opnieuw, ik herschrijf, ik laat het aan anderen lezen, ik gooi het roer om, ik laat het even liggen, ik spreek mezelf streng toe, ik spreek mezelf vriendelijk toe, ik begin opnieuw en ik besteed vooral Heel Veel Tijd. Nadat ik al die dingen gedaan heb, vind ik dat ik recht heb op een mooi verhaal en als dat niet zo is (dat is vaak zo) ben ik Heel Erg Boos. Er sneuvelen glazen, tv-gidsen en zelfs een keer een bloesje. Uiteindelijk zit ik uitgeput op een stoeltje woedend te wezen, krijg een ingeving en dan komt het (vaak) toch nog goed. Maar daar denk ik de volgende keer dat de schoenen door de kamer vliegen helemaal niet aan. Dan denk ik alleen maar aan dat ik alles heb geprobeerd en wat kun je nog doen als je alles hebt geprobeerd? Dan ben je toch machteloos? Dan kun je er toch net zo goed de brui aan geven? Laat je maar snel omscholen tot verpleegster, zeg ik tegen mezelf, want daar is tenminste écht behoefte aan. Wie zit er nou te wachten op nog meer verhalen? Er zijn al zo veel verhalen. Nee, als je in de zorg werkt of in het onderwijs ben je tenminste nog van waarde voor de samenleving.

Ik vergeet elke keer dat er geen garantie is. Zelfs als je alles hebt gedaan wat je kon, is er gewoonweg géén garantie. Omdat ik dat elke keer vergeet komt het elke keer weer als een schok.

When life gives you lemons…

Deze ontboezemingen doe ik natuurlijk niet voor niks. Als ik naar het lijstje met wensen en premissen kijk, zie ik dat ik hierin verschrikkelijk veel op mijn personages lijk. Zelfs op de mannen van 84 en de vrouwen van 53 die ik zelf verzonnen heb. Mijn mensen (ik noem ze maar even zo) zitten vol ontkenning en verzet. Als het stormt, zitten ze binnen en doen of er niks aan de hand is terwijl de pannen boven hun hoofd van het dak vliegen. Ze kijken expres niet naar het weerbericht of juist het tegendeel: ze kijken voortdurend naar het weerbericht omdat er een klein kansje is op storm en vergeten daardoor van alle dagen zonder storm te genieten. Ze bouwen gepantserde huizen om de storm buiten te sluiten en komen dan om in een brand. Als het leven mijn mensen lemons geeft, maken ze géén lemonade. Ze zijn bang, koppig en dwingend en ze willen er niet aan dat er geen garantie is.

It’s absurd

Ik vind het bestaan absurd. Ik vind het absurd dat in mij een hang zit naar iets waarin mijn omgeving, mijn leven, mijn wereld nooit helemaal kan voorzien. Ik vind het absurd dat bestaan een aanpassing en flexibiliteit vraagt waar ik misschien een beetje, maar niet helemaal voor toegerust ben. Ik vind bestaan iets heel ingewikkelds. Het is prachtig en verschrikkelijk tegelijk, het zit vol tegenstrijdigheden en polen waar je je tussen moet bewegen. En als je dan net een soort evenwicht gevonden hebt, verschuift er ergens iets en moet je weer opnieuw beginnen. Er zijn geen regels en geen garanties: soms moet je je overgeven, soms moet je je verzetten, soms moet je handelen, soms moet je afwachten, soms moet je je hechten, soms moet je loslaten, soms moet je voor jezelf kiezen, soms moet je jezelf wegcijferen, soms moet je geven, soms moet je ontvangen, soms moet je standvastig zijn, soms moet je meebuigen, soms moet je sterk zijn, soms moet je je zwakte durven tonen, soms moet je bluffen, soms moet je eerlijk zijn, soms moet je kiezen, soms moet je delen en ga zo maar door.

Die balanceeract vindt plaats op allerlei niveaus, zelfs in je eigen lichaam ben je niet veilig. Alles lijkt goed te gaan en dat maakt je onbezorgd en overmoedig maar als je iets te veel van stofje x aanmaakt of als de waarde van stofje y in je bloed net te hoog is, als er ergens een aderwandje scheurt, een propje blijft steken, een stof niet wordt afgebroken, een celdeling niet stopt, dan zie je ineens hoe verschrikkelijk teer en precair dat hele lichaam is. Dan stort het hele systeem in elkaar, zomaar.

Met de beste bedoelingen

Toen ik vorig jaar bij Wintertuin mijn eerste boek (een verhalenbundeltje met vijf verhalen) mocht maken, koos ik voor de titel Met de beste bedoelingen, precies om de reden die ik hierboven geef. De mensen waar ik over schrijf zijn niet kwaadwillend maar het lukt ze gewoon niet zo goed, dat leven. Ze zijn er simpelweg niet voldoende voor toegerust.

De filmpjes die ik voor deze aflevering heb gekozen, illustreren dit perfect. In het eerste filmpje op een verschrikkelijk pijnlijke manier, in het filmpje hieronder is het allemaal wat luchtiger (tenzij je heel erg van religieus-historisch erfgoed houdt, dan zul je hier om janken).

Disclaimerd

Voor wie dit leest en denkt: nou nou, het glas is bij Elske van L. wel heel erg leeg, bedenk dat dit pas aflevering 2 is van de 12. Dat mijn personages verkeerde strategieën kiezen om met dat absurde bestaan (daar blijf ik bij) om te gaan, wil niet zeggen dat ik niet denk dat er betere manieren zijn. Of dat ik niet geloof in hoop en liefde. Steeds vaker hebben mijn verhalen een hoopvol einde. Steeds vaker hebben mijn verhalen de potentie iets te veranderen in mijn leven (en misschien ooit ook in dat van anderen). Dat hoeft maar iets heel kleins te zijn. Ik heb nog 10 afleveringen om het daarover te hebben.

Meer lezen

• Met de beste bedoelingen is te koop.
• Mijn kortste verhaaltje dat die fundamentele onzekerheid samenvat, is Kak.
• Over die hang naar grip op het schrijfproces schreef ik in april van dit jaar een column voor Hebban.nl, getiteld Productiefouten.
• Een verhaal met ongeveer dezelfde strekking schreef ik tijdens Ruimtekoers, een festival rond leegstand in Arnhem: Wij geven geen partnergarantie.
• Over dat we Man Bijt Hond toch altijd door de bril van de redactie zien, gaat deze mooie aflevering van De Snijtafel.